لزوم تعیین قبله و دانستن زمان حلول‌ ماه‌های قمری و عدد ایام، به جهت عمل به احکام واجب و مستحب اسلام، از دیرباز دانشمندان مسلمان را بر پژوهش در این زمینه‌ واداشت و پیشرفت علوم مربوط در بین مسلمانان را در پی آورد.

امروزه به دست آوردن جهت کعبه نسبت به مکان مورد نظر، با ساخت انبوه قطب‌نما، محاسبه دقیق طول و عرض جغرافیایی، انشار نقشه‌های ترسیمی و تصویری، بهره‌گیری از جهت ستاره‌ها و حتی مکان خورشید در برخی از ایام سال و ساعت قبله که جهت سایه شاخص در لحظه معینی از روز است، به راحتی امکان پذیر شده و در اکثر نقاط جهان به غیر از خود شهر مکه، مشکل چندانی برای قبله‌یابی وجود ندارد.

اما علم ریاضیات و هیئت و نجوم هر چه به مدد نمازگزاران آمده است کمتر به خدمت روزه‌داران آمده! چه این که هر سال با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، بحث استهلال رونق می‌گیرد و چالش‌های همیشگی خود را موضوع مجالس علمی و نتیجه آن را نقل محافل عوام می‌سازد. پیشرفت اطلاع رسانی هم به جای کمک به حل قضیه، نقاط افتراق را علنی‌تر می‌سازد و مؤمنان را در حالتی از شک و تردید فرو می‌برد.

استهلال هر چند به هر دوازده ماه قمری اختصاص دارد، اما اهمیت آن در ماه مبارک رمضان به وجوب یا حرمت روزه بر می‌گردد و از این رو مسلمانان سراسر کره زمین با وسواس و دقت بیشتری چشم به آسمان می‌دوزند تا تکلیف آسمانی خود را بدانند.

مسئله رؤیت هلال را در سه بوته می‌توان به نقد و نظر کشید: اول، مکان یابی صورت مسئله استهلال در فقه اسلامی و لوازم و ملزومات آن؛ دوم، شناخت عناصر مدد‌رسان و دانسته‌ها و پیشرفت‌های علمی در مسئله؛ و سوم، بررسی تعامل رشته‌های فقه و نجوم و فضا شناسی در راستای حل مسئله استهلال.

آنچه که بسیار روشن است و چون ماه شب چهارده می‌درخشد اما گاهی در پس ابر غفلت می‌ماند، آنست که استهلال و رؤیت هلال از قبیل مصداق یابی و تعیین موضوع است، نه صدور حکم و فتوی. به دیگر سخن، مقلد، حکم مرجع تقلید را بر آن چه که با چشم خود می‌بیند حمل و به آن عمل می‌کند. بی‌توجهی به این مسئله و آگاه نکردن مردم نسبت به آن، گاهی باعث بدبینی‌ها و اضطراب‌هایی در قلوب مؤمنان می‌شود و بر طرف ساختنش با آموزش درست احکام از سوی مبلغان محترم میسر است.

حکم شرع در خصوص وجوب روزه رمضان و حرمت روزه اول شوال (عید فطر) ، صریح و متفق علیه بوده و هر مسلمان با مراجعه به هر رساله عملیه احکام، بدان واقف می‌شود؛ وانگهی از مشهورات فقه است که اگر کسی به چشم خود هلال ماه را دید ولو حلول ماه بر مرجع تقلید ثابت نشده باشد، تکلیف مقلد روشن است. البته طبق احکام فقهی، اول ماه به شهادت دو نفر عادل یا عده‌ای که با گفته آن‌ها یقین حاصل شود، نیز ثابت می‌شود.

بنا بر آنچه گذشت و مرور رساله‌های عملیه و رجوع به روایات این باب، آشکار می‌شود مطالبی که هر سال در اول و آخر ماه مبارک رمضان از ناحیه مراجع معظم تقلید اعلام می‌شود، حکم مسئله نیست؛ بلکه انتشار خبر اثبات اول ماه بر شخص مرجع تقلید است که معمولاً با شنیدن خبر رؤیت هلال از سوی معتمدان و نمایندگان خاص حاصل می‌شود، نه با رؤیت خود مرجع. از این رو نه تنها مقلدان، بلکه عموم مؤمنان می‌توانند در صورت حصول یقین، به خبر صادره از سوی این مجتهد جامع الشرائط اکتفا و به تکلیف خود عمل کنند، مگر آن که خلاف آن ثابت شده باشد.

ناگفته نماند که اول ماه با حکم حاکم شرع و ولی فقیه نیز ثابت می‌شود، اما رویه سال‌های گذشته نشان داه که در این خصوص معمولاً حلول ماه رمضان یا عید فطر اعلام شده، نه آن که فتوا یا حکمی صادر شود و باز می‌دانیم که در صورت صدور حکم از سوی ولی فقیه این حکم بلااستثناء مطاع و بلا منازعه خواهد بود.

پرسشی که در پایان این بحث به نظر می‌رسد، این است که آیا اعلام اثبات اول ماه برای هر کدام از مراجع معظم تقلید در صورتی که متکی بر خبر افراد موثق ایشان از اطراف و اکناف باشد، نه رؤیت مستقیم، آیا برای دیگر مؤمنان یقین آور خواهد بود و در صورت اختلاف مراجع در این مورد ( که اتفاقاً به خاطر تعیین موضوع و نه تعیین حکم، در شأن ایشان نیست! ) تکلیف مردم چه خواهد بود؟ گو این‌که عده‌ای بر سر خون بودن یا نبودن یک لکه قرمز رنگ مشاجره کنند و حال آن که حکم نجاست خون را همه می‌دانند؛ لذا نمی توان هر مقلد را به مرجع تقلید خویش ارجاع داد و شبهات و حرف‌ و حدیث افکار عمومی را بی‌پاسخ گذاشت. چه این که در یک شهر و چه بسا در یک کشور، دو روز متوالی عید فطر نمی‌شود!

بحث دوم این است که آیات علمی قرآن که برخی تا حد اعجاز پیش می‌رود و اشارات مستقیم و غیر مستقیم مجموعه‌ای از روایات و نیز حکم عقل بر گرفته از ادراکات حسی، حکایت از نظم و دقت بسیار بالای جهان به ویژه در گستره افلاک و اجرام آسمانی دارد. حرکت حساب‌شده و منظوم ستارگان و سیارگان و اقمار که نمونه کوچک آن در منظومه شمسی محسوس‌تر است، محاسبه جهت، مکان، روشنایی و سایر ویژگی‌های این اجرام را تا میلیون‌ها سال قبل و بعد امکان پذیر کرده است.

شگفتی و عظمت این آفرینش آن چنان در چهره هر ناظری متفکری هویدا است که ادعای بی‌نظمی و اتفاقی بودن این حرکت‌ها و جریان‌ها نیاز به اثبات دارد، نه نظم آفریده ناظم. این گردش که در نهایت هماهنگی و سازگاری همه لحظات، تا وقت معلوم (اجل سمی) ادامه خواهد داشت، در گوشه‌ای از این گیتی یعنی تنها قمر کره زمین نیز قابل محاسبه است. امروز به مدد پیشرفت‌های نظری، تجربی و عملی می‌توان ویژگی‌های ماه را در حالت‌های گوناگون به دست آورد. ویژگی‌هایی چون: ارتفاع ماه، هنگام غروب آفتاب در شب اول ماه قمری، تعیین جایگاه ماه حسب درجه از نقطه شمال، لحظه مقارنه بین خورشید و ماه، لحظه خروج ماه از محاق و آغاز اکتساب نور از خورشید، درصد درخشندگی هلال نسبت به قرص ماه در لحظه غروب خورشید، محاسبه زمان غروب ماه در شب اول، تعیین جایگاه غروب خورشید نسبت به نقطه شمالی، مدت مکث ماه در افق بعد از غروب آفتاب در شب اول، تعیین مقدار اختلاف بین سمت ماه خورشید هنگام غروب خورشید و سن ماه از زمان مقارنه مرکزی تا هنگام غروب خورشید.

همه اعداد و ارقام مربوط به این محاسبات، حقیقی، قابل پیش‌بینی، علمی و یقین آور است؛ همان طور که پیش بینی کسوف و خسوف، هیچ گاه به خطا نمی‌رود و این همه نه از سر توانایی انسان که از حکمت و قدرت احسن الخالقین است.

همانگونه که ملاحظه می‌شود مشکل استهلال، در بعد علمی نیست، بلکه شفاف نبودن برخی بحث‌های میان رشته‌ای باعث ناکار‌آمدی یافته‌های علمی در عرصه فقه شده است؛ از این رو نکاتی چند، در پی می‌آید:

1.پیش‌بینی علمی منجمان درباره ویژگی‌های ماه ، گذشته از مبرهن و مستدل بودن آن، ادعایی درباره رؤیت ناظران ندارد. چه این که محاسبه مکان و سن و سمت و مکث ماه بر روی کاغذ صورت می‌گیرد، اما دیدن یک عمل حسی است که با موانعی چون بدی آب و هوا، ارتفاع ناظر از سطح دریا، روشنایی شهر به خاطر نور چراغ‌ها، ضعف‌بینایی و دیگر عوامل طبیعی روبروست.

2.پیش‌بینی منجمان درباره هلال رمضان و شوال در هر سال، در سه حالت منحصر است:
الف ـ اجماع و قطع منجمان در امکان رؤیت هلال در تاریخ معین.
ب ـ اجتماع و قطع منجمان در عدم امکان رؤیت هلال در همان شب.
ج ـ اختلاف نظر منجمان در این مسئله.

با این توضیح که حالت سوم، نه به خاطر احتمالی بودن محاسبات است، بلکه به روش و تجربه منجمان بر می‌گردد. این حالت در سالی اتفاق می‌افتد که چند مؤلفه تعیین جایگاه ماه، پایین‌تر یا بالاتر از حد متعارف و معمول آن پیش‌بینی می‌شود. به دیگر سخن، منجمان در محاسبه جایگاه ماه اختلاف ندارند، بلکه به خاطر به دست نیامدن معدل لازم برای اعلام پیش‌بینی، هر کدام از دانشمندان با لحاظ تجربه شخصی و عنایت به ارقام به دست آمده از مؤلفه‌های گوناگون، حدس خود را در خصوص قابل رؤیت بودن هلال ماه اظهار می‌کنند.

3.غیر از جمع و تفریق‌های نجومی، امروزه ابزار‌های دقیق‌تری برای رصد اجرام آسمانی ساخته شده است. تلسکوپ‌های قوی، ماهواره‌ها و جت‌ها که هر کدام با شیوه خاصی توانایی انسان برای درک حسی وقایع فضایی را بالاتر می برد . این دستاورد‌ها خود منشأ مباحث جدیدی در حوزه فقه و مسئله استهلال است.
و اما بحث سوم در واقع طرح پرسش‌هایی بر مبنای آن چه گذشت است که جواب آن را باید در قلمرو فقه و اجتهاد پویا جست.

این پرسش‌ها بدین شرح است:
1.ملاک استهلال، به استناد روایات صحیحه آیا تنها رؤیت با چشم غیر مسلح است؟
2.با عنایت به پیشرفت‌های علمی و نبود این مطالعات در زمان صدور احادیث، آیا می‌توان ملاک استهلال را گسترش داد؟
3.در صورت اجماع منجمان بر عدم امکان رؤیت هلال ماه در تاریخ معین، تا چه حد می‌توان به گزارش افراد از اقصی نقاط توجه کرد؟
4.در صورت اجماع منجمان بر امکان رؤیت هلال ماه، آیا عدم رؤیت به خاطر عوامل طبیعی مثل ابری بودن آسمان، چقدر قابل اعتنا است؟

5.رؤیت هلال ماه با چشم مسلح یا ابزاری چون ماهواره و جت و هواپیما چه حکمی دارد؟
6.در صورت رؤیت هلال ماه از سوی مردمان شهر یا کشوری که با شهرها و کشورهای دیگر همزمان هستند (شب و روزشان یکی است)، حکم مسئله چه خواهد بود؟ و آیا باید برای هر منطقه جداگانه اثبات شود؟
7.در حالتی که پیش‌بینی منجمان قطعی نبوده و اختلاف نظر باشد، آیا می‌توان به رصد با ابزار‌های پیشرفته استناده کرد؟

8.گزارش افرادی که کارشناس نیستند و احتمال خطای دید هم به طور طبیعی در آن‌ها وجود دارد، آیا می‌تواند برای مقلدین یقین‌آور باشد؟ یعنی صرف اطمینان مجتهد جامع الشرائط به اخبار واصله، در موضوعی که فقهی و اجتهادی نیست، برای مقلدین و سایر مؤمنان یقین آور و قابل اجرا است؟

و اما در پایان بحث، خاطر نشان می‌شود در چند سال اخیر، هماهنگی دفتر رهبر معظم انقلاب با هزاران تن از افراد آموزش دیده در سراسر کشور برای رصد وضعیت هلال ماه رمضان و شوال و نیز فعالیت‌های علمی مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی نجومی وابسته به دفتر آیت الله سیستانی و در اختیار گذاشتن این دستاورد‌ها، زمینه ساز طرح علمی این مسئله، آگاهی بیشتر مؤمنان و هماهنگی بیشتر شده است. اما وجود نقاط ابهام در ابعاد علمی مسئله ، عملکرد‌های سنتی و برداشت‌های عرفی عوامانه، همچنان بغرنجی موضوع را باقی گذاشته که امید است با برگزاری نشست‌های علمی و بررسی راهکارهای علمی و عینی از سوی مراکز وابسته به مراجع معظم تقلید و حضور اندیشوران خبره، این مهم نیز به شایستگی مورد اتفاق اصحاب رأی و نظر گردد.

ناگفته نماند، با توجه به حساسیت‌ها و عواقب ذهنی مسئله، دست اندرکاران دفاتر مراجع معظم تقلید، چنانچه ضرورتی در اعلام نظر آن حضرات در خصوص استهلال می‌بینند، قبل از بروز هر گونه شائبه‌ای، خوب است با همکاران خود در سایر دفاتر هماهنگی اولیه و تبادل نظر نمایند تا خدای ناکرده تشویش خاطری برای مراجع معظم و مقلدان معزز پیش نیاید. هر چند اعلام حلول ماه رمضان و شوال از سوی ولی فقیه، فصل الخطابی برای همگان است و با اطلاع‌رسانی درست می‌توان زمینه هر گونه شک و شبهه را برطرف ساخت.

گفتنی است، همه تمهیدات پیشنهادی که ذکر شد برای این است که ساحت مقدس مرجعیت و روحانیت از جانب ندانم کار‌ی‌ها و مجهولات عوام گزندی نبیند ان‌شاء‌الله